Ook online geldt: 'Wie stelt, moet bewijzen'

“Vooral niet schrikken als er mensen sterven aan het vaccin, zegt CNN”, reageerde iemand onder een artikel op NEMO Kennislink. Waarop een andere lezer antwoordde: “Nee, er staat dat mensen zullen sterven nadat ze het vaccin hebben gekregen. En dat dat niks met het vaccin te maken hoeft te hebben, domweg omdat er continu mensen sterven. Dus dan komt het wel eens voor dat iemand vlak na een vaccinatie sterft.”

Een prachtig voorbeeld voor dit blog werd me hiermee in de schoot geworpen. Ik sprak namelijk Jean Wagemans, gespecialiseerd in argumentatieleer en retorica aan de Universiteit van Amsterdam, over dergelijke argumentatiefouten. De kwaliteit van een discussie – of deze zich nou online afspeelt of niet – is voor een groot deel afhankelijk van de kwaliteit van argumenten. Deze argumenten kan je op verschillende manieren beoordelen. Het herkennen van drogredenen, bij jezelf én bij anderen, is hier een belangrijk onderdeel van. Maar dat is soms niet zo makkelijk als het lijkt.

Van correlatie naar causatie

Allereerst gaat het vaak mis bij het herkennen van oorzakelijke verbanden. Dit gebeurde ook bij de bovenstaande reactie op het NEMO Kennislink-artikel. Stel dat je een proefpersoon een IQ-test laat doen, je haar vervolgens een jaar lang elke dag een reep pure chocola laat eten, en haar dan weer een IQ-test laat doen. En stel, ze scoort de tweede keer hoger dan de eerste keer. Dan kun je niet zomaar concluderen dat chocola slimmer maakt: ze is namelijk ook gewoon een jaar ouder geworden, heeft les gehad op school of geleerd op werk, en heeft misschien wel geoefend met het doen van IQ-tests. Hoewel dit een eenvoudig voorbeeld is, is het ten onrechte karakteriseren van de samenhang tussen twee zaken als een oorzaak-gevolgrelatie een veelvoorkomende redeneerfout.

Onderzoekers zijn doorgaans voorzichtig in het toekennen van zo’n verband. Wetenschappelijk onderzoek vindt vaak plaats in gereguleerde condities, bijvoorbeeld in laboratoria of botanische tuinen. Alle andere meespelende factoren, of mogelijke oorzaken van een bepaalde waarneming, kunnen op deze manier zoveel mogelijk worden uitgesloten. Soms wordt echter op basis van een bepaalde samenhang (een correlatie), een oorzakelijk verband (causatie) beredeneerd. “Dat is natuurlijk soms het geval,” zegt Wagemans, “maar daar gaat veel meer aan vooraf. Andere factoren die de situatie óók kunnen beïnvloeden, moeten altijd meegenomen worden in de analyse.” Wetenschappers kunnen die fout maken, maar zeker bij de vertaling van wetenschappelijk onderzoek naar een pakkend nieuwsartikel of persbericht kan dit voor journalisten een valkuil zijn. De nieuwskop ‘Gezond eten maakt kinderen slimmer’ bijvoorbeeld, is gewoonweg te kort door de bocht.

Wie moet je nou geloven?

Daarnaast is er de kwestie van autoriteit. Er gaan doorgaans jaren aan studie, onderzoek, én toetsing van collega-experts vooraf aan wetenschappelijke expertise. Een lezer of journalist kan eigenlijk zelden precies begrijpen hoe deze experts redeneren en resultaten interpreteren. In de praktijk moeten wij, niet-experts, dus vaak een beroep doen op het vertrouwen dat bepaalde dingen waar zijn, omdat iemand die er verstand van heeft dat beweert. Dit noem je het autoriteitsargument. En dit is best een ingewikkelde, omdat niet altijd duidelijk is waar iemand zijn autoriteit vandaan haalt. Hoe kun je deze expertise nou beoordelen?

Wagemans: “Er zijn allerlei criteria waar je gebruik van kunt maken om het autoriteitsargument te beoordelen. Kijk bijvoorbeeld allereerst of het wel een echte expert is, in dat specifieke vakgebied.” Vaak zijn iemands opleiding, ervaring en onderzoeksgroep eenvoudig te achterhalen. Als die achtergrond niet klopt of onduidelijk is, kan dit al een aanwijzing zijn om beweringen niet zomaar aan te nemen. Zijn daarnaast andere experts het met deze expert eens, en wat is dan hun achtergrond? En is er verder sprake van eigenbelang of belangenverstrengeling? Als publicaties bijvoorbeeld nooit door de toetsing van collega-experts zijn gekomen, kun je hier al vraagtekens bij zetten. Als experts zich wél kunnen wapenen tegen dergelijke kritische vragen, kun je met grotere zekerheid beroep doen op hun autoriteit.

Ook andere huisregels zijn denkbaar. Het niet vervormen van iemands standpunt bijvoorbeeld, om de drogreden van de stroman te voorkomen. Generalisaties, onjuiste autoriteiten, het koppelen van gevolgen aan verkeerde oorzaken, al deze zaken zijn soms heel eenvoudig, maar vaak ook best moeilijk te herkennen in een discussie. Door te leren drogredenen te herkennen, geef je mensen een middel in handen om zich hiertegen te verdedigen.

Misschien zouden we op NEMO Kennislink, door middel van huisregels en kennis over argumentatievalkuilen, van de discussie meer een debat kunnen maken. Met standpunten die onderbouwd worden door goede en kloppende argumenten. We maken allemaal argumentatiefouten, maar het begint bij het herkennen van die fouten bij jezelf en bij anderen. Of dit nou andere lezers, vrienden, wetenschappers of journalisten zijn. Wat denk jij? En waarom?